Ο ΓΚΡΕΚΟ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΥΣ ΒΙΟΥΣ ΤΟΥ ΒΑΖΑΡΙ

Η έκδοση αυτή παρουσιάζει για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό τα ιδιόχειρα σχόλια του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στην έκδοση των “Βίων” του Τζόρτζο Βαζάρι (Φλωρεντία 1568). Η ελληνική έκδοση στηρίζεται στη μεταγραφή των σημειώσεων που έκανε ο Φερνάντο Μαρίας (ισπανός καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης) και κυκλοφόρησε στην Ισπανία το 1994. Περιλαμβάνει εκτενή εισαγωγή του Νίκου Χατζηνικολάου, καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και πραγματοποιήθηκε χάρη στην ευγενή χορηγία του Ιδρύματος Λεβέντη.
Οι Βίοι των πλέον εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων του Τζόρτζο Βαζάρι θεωρούνται βασική αναφορά για την Ιστορία της Τέχνης. Η έκδοσή τους (α’ 1550, β’ 1568) εντυπωσίασε το σύνολο της Ευρώπης και προκάλεσε από άκριτο θαυμασμό μέχρι περιφρόνηση και μίσος. Επηρέασε καλλιτέχνες και φιλότεχνους και δημιούργησε όσο καμία άλλη έκδοση ορκισμένους εχθρούς και αντιπάλους. Οι αντιδράσεις των καλλιτεχνών εκφράζονταν συνήθως με σχόλια στα περιθώρια των αντιτύπων των Βίων. Ένα έντυπο γεμάτο από δυσανάγνωστες σημειώσεις αγόρασε ο Χαβιέ ντε Σάλας (τότε καθηγητής και διευθυντής του Μουσείου Πράντο) σ’ ένα βιβλιοπωλείο του Λονδίνου, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 χωρίς να γνωρίζει ότι επρόκειτο για σχόλια του Γκρέκο. Μετά από χρόνια κατάφερε να εντοπίσει τον συγγραφέα των σημειώσεων, χάρη σ’ ένα σχόλιο γραμμένο από διαφορετικό χέρι που έφερε την υπογραφή “Τριστάν” (όνομα του κυριότερου μαθητή του Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο). Τριάντα χρόνια μετά ο Φερνάντο Μαρίας δημοσίευσε το βιβλίο αυτό με την ακριβή μεταγραφή των σημειώσεων του Γκρέκο.
Κατά το Νίκο Χατζηνικολάου “η αξία της έκδοσης του Μαρίας είναι ανυπολόγιστη”. Μέσα από τις ιδιόχειρες σημειώσεις που γράφτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1590 στα περιθώρια των σελίδων των Βίων ο Γκρέκο εκφράζει, μ’ ένα μονίμως ειρωνικό ύφος, τις αντιδράσεις του στις εκτιμήσεις και τους ισχυρισμούς της κριτικής της τέχνης της εποχής του όπως αυτή διατυπώνεται από τον Τζόρτζο Βαζάρι. Παράλληλα, όμως, οι σημειώσεις αποκαλύπτουν “τη βαθιά του γνώση για την ιταλική ζωγραφική, την αντίληψή του για τον νέο ρόλο της τεχνοκριτικής της εποχής του, την ιδιόμορφη αισθητική του, τις προτιμήσεις και τις απορρίψεις του”.
Τα σχόλια του Γκρέκο δεν εκφράζουν μόνο τις προσωπικές του αντιδράσεις στους Βίους. Απηχούν τις απόψεις ενός ευρύτερου καλλιτεχνικού κόσμου του 16ου αιώνα. Εκτός από το αντίτυπο με τις εντυπώσεις του Θεοτοκόπουλου έχουν βρεθεί άλλα έξι με σχόλια καλλιτεχνών και φιλοτέχνων που συχνά αγγίζουν τη χυδαιότητα. “Ο Γκρέκο -γράφει ο Νίκος Χατζηνικολάου- μπορεί να ανεβάζει και να κατεβάζει τον Βαζάρι “ανόητο”, “μεροληπτικό”, “απατεώνα”, “φλύαρο”, “ξεδιάντροπο”, “υπερόπτη” και πολλά άλλα, ο αναγνώστης όμως θα συναντήσει τα ίδια και χειρότερα στο αντίτυπο της Μπολώνιας στα σχόλια που αποδίδονται στους Caracci: “ο αλαζόνας, λεει πράγματα για τον εαυτό του που ούτε ένας γάιδαρος δεν θα μπορούσε να πει”, “αυτός ο ανίδεος”, “τι παλιοτόμαρο είναι αυτός ο Βαζάρι”.
Από τις παρατηρήσεις του Θεοτοκόπουλου εντύπωση προκαλεί το ειρωνικό ύφος για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, η αποδοχή και ο θαυμασμός για το έργο του Κορρέτζιο και του Τιτσιάνο, η γεμάτη πάθος υπεράσπιση της Βενετίας απέναντι στη Φλωρεντία και τη Ρώμη που προβάλλει ο Βαζάρι. Επιπλέον, αποκαλυπτική για τον αναγνώστη είναι η εμπεριστατωμένη άποψη με την οποία ο Γκρέκο απορρίπτει τον Μιχαήλ Άγγελο ως ζωγράφο, διατυπώνοντας ουσιαστικές αντιρρήσεις για την απόδοση της υλικής πραγματικότητας.
Ξεχωριστή βαρύτητα και ενδιαφέρον έχει ένα σχόλιο του Γκρέκο στα όσα γράφει ο Βαζάρι για τη βυζαντινή τέχνη. Το σχόλιο αυτό αποτελεί -κατά τον Νίκο Χατζηνικολάου- “μοναδική περίπτωση υπεράσπισης της ανωτερότητας της ζωγραφικής βυζαντινού τύπου κατά τον 16ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη”. Ο Γκρέκο αναφέρει ότι γνωρίζει αυτή την τέχνη, ενώ ο Βαζάρι την αγνοεί. Στη συνέχεια αξιολογεί συγκριτικά το έργο του Τζόττο χαρακτηρίζοντας τη ζωγραφική του “απλή” ή “απλουστευτική” σε σχέση με τη βυζαντινή και αιτιολογεί την άποψή του προσφεύγοντας στην αισθητική θεωρία του ιταλικού μανιερισμού. Η βυζαντινή ζωγραφική, αντιτείνει ο Γκρέκο, είναι στην πραγματικότητα “εκείνή που μας διδάσκει πρόσφορες δυσκολίες”.
“Οι σημειώσεις του Κρητικού αποτελούν μία εξαίρετη πηγή για τη γνώση της καλλιτεχνικής σκέψης του Γκρέκο και επιτρέπουν να επανατοποθετηθεί το θέμα της ερμηνείας του θεωρητικού και καλλιτεχνικού πιστεύω του”- αναφέρει στη εισαγωγή της ισπανικής έκδοσης ο Φερνάντο Μαρίας. “Αν και είχε υπάρξει ερμηνευτική προσέγγιση λίγα χρόνια πριν, η συμβολή των σημειώσεων στον Βαζάρι έδωσε μια νέα ώθηση σ΄ αυτήν την τάση, η οποία έκτοτε συμπεριλαμβάνει τον Κρητικό στη θεωρητική συζήτηση από την οποία μέχρι τότε απουσίαζε”.