ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ

Το πρώτο από τα δύο κείμενα που παρουσιάζουμε είναι ο περίφημος λόγος του Ντοστογιέφσκι στα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Πούσκιν, "το πιο διάσημο και σημαντικό από τα μη φανταστικά του έργα", όπως το χαρακτηρίζει ο D.S. Mirsky, που συνεχίζει αμέσως παρακάτω: "[ο Ντοστ.] υμνεί εδώ το μεγάλο ποιητή για την "πανανθρώπινή" του αντίληψη, δηλαδή την κατανόηση όλων των λαών και των πολιτισμών. Αυτό άλλωστε είναι και το ιδιαίτερο γνώρισμα και η αποστολή της Ρωσίας στον κόσμο τούτον - μια αναπάντεχη προφητεία της Τρίτης Διεθνούς".

Το δεύτερο κείμενο είναι η απάντηση που έδωσε στο κείμενο του Ντοστογιέφσκι ένας "διαφωτιστής" της εποχής, ο Κονσταντίν Καβέλιν (1818-1885). Το συμπεριλαμβάνουμε σ' αυτή την έκδοση όχι μόνο ως ένα "δείγμα" του τρόπου με τον οποίο διαξάγονταν κάποτε οι πολιτικο-πνευματικές διαμάχες, αλλά και για τον καθαρά λειτουργικό ρόλο που παίζει στη σημερινή ανάγνωση του κειμένου του Ντοστογιέφσκι. Γιατί, πράγματι, με τη νηφάλια και περιεκτική αναδρομή του στην παλαιά αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο ρεύματα, τους σλαβόφιλους και τους δυτικόφιλους, δεν αποσαφηνίζει απλώς τον ορίζοντα μέσα στον οποίο βλέπει την αντιπαράθεση αυτή ο Ντοστογιέφσκι, αλλά προβάλλει κατά κάποιον τρόπο τους όρους αυτούς και στη σημερινή συζήτηση κάποιων δικών μας χρόνιων προβλημάτων, όπως ασφαλώς, θα διακρίνει ο αναγνώστης. Η αντίθεση που διαγράφεται στα δύο αυτά κείμενα είναι ριζική και, ίσως, άλυτη στο διηνεκές, εφόσον κινείται ακολουθώντας τον φαύλο κύκλο της "ηθικολογικής", αφ' ενός, και της "πρακτικής", αφ' έτερου, θέσης: Τα ηθικά άτομα κάνουν τη "σωστή" κοινωνία και (κατόπιν) η "σωστή" κοινωνία διαπλάθει τα ηθικά άτομα - ή, μήπως, αντιστρόφως; Βέβαια η συλλογιστική και των δύο κειμένων είναι πολύ πιο σύνθετη και ερεθιστική, γιατί περνάει από πολλές στροφές και μονοπάτια πριν στραγγίξει στην προαναφερόμενη αδιέξοδή της διάζευξη. Και το ενδιαφέρον αυτής της συλλογιστικής βρίσκεται στα σημεία εκείνα όπου φαίνονται να διασταυρώνονται στιγμιαία οι σκέψεις ενός "σλαβόφιλου", όπως ο Ντοστογιέφσκι, που υπεραμύνεται της "οικουμενικότητας", και ενός "ευρωπαϊστή", όπως ο Καβέλιν, που καταλήγει να λέει ότι ο ευρωπαϊσμός από όργανο διαφωτισμού "μεταβλήθηκε σε όργανο καταπίεσης που άνοιξε συγχρόνως διάπλατες τις πόρτες της Ρωσίας, σε κάθε Ευρωπαίο τυχοδιώκτη και αγύρτη". Και μόνο γι' αυτήν έστω τη στιγμιαία διασταύρωση των αντίπαλων θέσεων, η οποία αποκαλύπτει και τα όριά τους, αξίζει η παράλληλη ανάγνωση που προτείνουμε.